Χάραξη στρατηγικής για την πορεία του Πανεπιστημίου

Tweet

Με αφορμή τις δηλώσεις του Υπουργού Παιδείας για το διεθνές πανεπιστήμιο της Ολυμπίας και ψάχνοντας τα ηλεκτρονικά μου αρχεία (ήμουν ΓΓ του ΥΠΕΠΘ όταν ιδρύθηκε), βρήκα το παρακάτω κείμενο (υπάρχει στην ιστοσελίδα μου), που είχα στείλει πριν 9 χρόνια στον πρύτανη του πανεπιστημίου. Δυστυχώς, ελάχιστες από τις προτάσεις εκείνες είχαν υιοθετηθεί. Δεν είναι τυχαίο ότι το πανεπιστήμιό μου (αλλά και τα άλλα "ομοιμόρφως" λειτουργούντα ελληνικά πανεπιστήμια) βρίσκονται σήμερα εδώ που βρίσκονται.

Το κείμενο αυτό αποτελεί και μια πρώτη απάντηση σε όσους καλούς συναδέλφους με ρωτούν γιατί σήμερα δεν συμμετέχω στα δοικητικά του πανεπιστημίου ούτε και στην εσωτερική ανταλλαγή απόψεων για τα υφιστάμενα προβλήματα. (Υπάρχουν βέβαια και άλλοι ουσιαστικοί λόγοι που αναφέρονται σε θέματα ακαδημαικής λειτουργίας, στα οποία ελπίζω να επανέλθω).
Για την ευκολία των αναγνωστών, παραθέτω και εδώ ολόκληρο το κείμενο του 1999.

22 Ιουνίου 1999
Κύριε Πρύτανη,
Θεωρώ ότι η προσπάθεια για τον καθορισμό στρατηγικής και στόχων για το Πανεπιστήμιο είναι ιδιαίτερα σημαντική. Οπως και σεις γνωρίζετε, λόγω της μορφής των Πανεπιστημίων στη χώρα μας, τα τελευταία έχουν έλλειψη φυσιογνωμίας, στόχων και στρατηγικής. Η ομοιομορφία που τα διέπει, αλλά και η έλλειψη κινήτρων, οδηγεί τις διοικήσεις τους στην διαχείριση της καθημερινότητας με αποτέλεσμα οι τελευταίες να περιορίσουν τις επιδιώξεις τους και να θεωρούν ως στοιχείο επιτυχίας τους την απόσπαση πόρων από το δημόσιο, είτε ευθέως, είτε εμμέσως (δημιουργία νέων τμημάτων, χορήγηση νέων θέσεων ΔΕΠ).
Οι εξελίξεις όμως στο χώρο της εκπαίδευσης επιβάλλουν μια νέα προσέγγιση. Τα Πανεπιστήμια, αλλά και τα τμήματα των Πανεπιστημίων, θα πρέπει να αναπτύξουν την φυσιογνωμία τους, την στρατηγική τους, και να καθορίσουν με σαφήνεια τους στόχους τους. Στόχους οι οποίοι θα είναι μετρήσιμοι και θα επιτρέπουν στην κοινωνία η οποία επωμίζεται και το μεγαλύτερο βάρος της χρηματοδότησής τους, να γνωρίζει τι ακριβώς συμβαίνει σε αυτά και να αποφεύγονται γενικευμένα αρνητικά σχόλια όπως αυτά που εμφανίσθηκαν τις τελευταίες ημέρες στον τύπο.
Λόγω ακριβώς της σημασίας του θέματος θεωρώ ότι ο προβληματισμός για το πλαίσιο στρατηγικής πορείας του Πανεπιστημίου δεν πρέπει να γίνει ευκαιριακά και συνοπτικά. Οπως σας είχα πει και στην συνάντηση των μελών ΔΕΠ που έγινε στις 19/5/1999, είναι νομίζω απαραίτητο να γίνει ένας ουσιαστικός διάλογος με συναντήσεις παρόμοιες με εκείνες της 19/5/1999 όπου θα ανταλλαγούν απόψεις και θα επιτευχθούν συγκλίσεις των απόψεων αυτών. Η κατάθεση απόψεων μεμονομένων μελών ΔΕΠ δεν μπορεί να ανταποκριθεί στα χαρακτηριστικά αυτά. Οι όποιες αποφάσεις ληφθούν με τον τρόπο αυτό δεν μπορεί να είναι αποτελεσματικές αφού, πιθανότατα, θα αποτελέσουν απλώς μια καταγραφή διακηρύξεων αν δεν έχει υπάρξει ουσιαστική συμμετοχή των μελών του Πανεπιστημίου στην διαμόρφωσή τους. Παρά τις επιφυλάξεις αυτές στη συνέχεια καταγράφω ορισμένες σκέψεις που ελπίζω ότι θα συμβάλουν στον προβληματισμό.
Το κείμενο που μας έχει διανεμηθεί - χρήσιμο όπως προνανέφερα - αποτελεί κατά την γνώμη μου σύνθεση ευγενών φιλοδοξιών με πολλές γενικότητες και έλλειψη τεκμηριωμένων και σαφών στόχων. Είναι χαρακτηριστικό ότι το καθοριστικό σήμερα στοιχείο για όλα τα Πανεπιστήμια του κόσμου, δηλαδή ο καθορισμός standards, αναφέρεται για πρώτη φορά στη σελίδα 19 με γενικό μάλιστα τρόπο ("διατήρηση υψηλών ακαδημαϊκών standards που θα διαμορφώνονται σύμφωνα με τα όσα ισχύουν κάθε φορά στα πολύ καλά Πανεπιστήμια του κόσμου"). Ολα τα Πανεπιστήμια σήμερα αλλά και οι μονάδες των Πανεπιστημίων, καθορίζουν με σαφήνεια μετρήσιμα standards τα οποία ελέγχονται σε τακτά χρονικά διαστήματα. Αυτό άλλωστε αναγνωρίζεται και στον πρόλογο του κειμένου, που σεις υπογράφετε ("υπάρχει σύγχιση ως προς την αποστολή του, έλλειψη ευδιάκριτων και ρητά διατυπωμένων στόχων (ποσοτικών και ποιοτικών) ασάφεια ως προς την ταυτότητά του και έλλειψη εκφρασμένης στρατηγικής σε σχέση με την πορεία του").
- Συμφωνώ με τις διαπιστώσεις για τις εξελίξεις και τάσεις στο ευρύτερο περιβάλλον που γίνεται στην δεύτερη ενότητα του κειμένου.
Σε σχέση με τα θέματα που θίγονται στη συνέχεια του κειμένου θα ήθελα να κάνω τις εξής παρατηρήσεις:
· Οσο αφορά τα προγράμματα σε επίπεδο Master, θα πρέπει να εξετασθεί η λειτουργία και η σκοπιμότητα των προγραμμάτων που λειτουργούν σε συνεργασία με άλλα ΑΕΙ της χώρας, ιδιαίτερα όταν αυτά είναι ανταγωνιστικά με προγράμματα με τον ίδιο ακριβώς στόχο και τίτλο που γίνονται αποκλειστικά από το Πανεπιστήμιο μας.
· Στοιχείο γενικότητας αποτελεί η αναφορά "στις ικανοποιητικές επιδόσεις που εμφανίζει το ίδρυμα στον τομέα της επιστημονικής έρευνας". Πιστεύω ότι αυτό χρειάζεται τεκμηρίωση. Μετά από πολύχρονη μελέτη ερευνητικής δραστηριότητας και σύγκρισης της ερευνητικής δραστηριότητας του Πανεπιστημίου μας σε σχέση με άλλα Πανεπιστήμια της Ελλάδας και του εξωτερικού, έχω οδηγηθεί στο συμπέρασμα ότι υπάρχουν τομείς στους οποίους η δραστηριότητα αυτή είναι ικανοποητική και άλλοι στους οποίους υπάρχουν σημαντικά περιθώρια βελτίωσης. Προσοχή επίσης χρειάζεται και στον τρόπο αξιολόγησης των στοιχείων αυτών. Το γεγονός, για παράδειγμα, ότι το Πανεπιστήμιο κατέχει υψηλή θέση ερευνητικά στο τομέα της Οικονομετρίας δεν μπορεί να αποτελεί επιχείρημα για σημαντική δραστηριότητα στο τομέα αυτό, όταν το συντριπτικό ποσοστό του παραχθέντος ερευνητικού έργου που μετρήθηκε και οδήγησε στη θέση αυτή οφείλεται σε ένα επιστήμονα.
· Το ίδιο επίσης ισχύει και για τις επιδόσεις στην προσέλκυση χρηματοδοτούμενων ερευνητικών προγραμμάτων. Πρέπει να καταγραφεί το ποσοστό της χρηματοδότησης που προέρχεται από ανταγωνιστικά προγράμματα (που αποτελεί πράγματι στοιχείο επίδοσης) σε σχέση με το ποσοστό άλλων προγραμμάτων που χρηματοδοτούνται είτε από το ΕΠΕΑΕΚ είτε από φορείς που κάνουν απευθείας ανάθεση χωρίς προηγούμενη συγκριτική αξιολόγηση ανταγωνιστικών προτάσεων.
· Το ίδιο ισχύει και για την αναφορά που γίνεται στην "έρευνα" του περιοδικού Der Spiegel. Οσοι μελέτησαν την "έρευνα" αυτή γνωρίζουν ότι δεν πρόκειται για ουσιαστική έρευνα με συγκρίσιμα στοιχεία για την ποιότητα των Πανεπιστημίων, αλλά για σφυγμομέτρηση των μελών των ευρωπαϊκών Πανεπιστημίων (φοιτητών και καθηγητών) σχετικά με τον βαθμό ικανοποίησής της από τις προσφερόμενες από το Πανεπιστήμιο τους υπηρεσίες. Είναι φανερή η αδυναμία συγκριτικής αξιολόγησης Παν/μιων με βάση τέτοια στοιχεία. Βέβαια, τα συμπεράσματα του Spiegel είναι χρήσιμα και ενδιαφέροντα. Δεν μπορεί, όμως, να συγχέονται με την ποιοτική αξιολόγηση των Πανεπιστημίων που γίνεται με επιστημονικά οργανωμένο τρόπο σε ολόκληρη την Ευρώπη πλην της Ελλάδος. (Η αξιολόγηση ορισμένων τμημάτων και του Πανεπιστημίου που βρίσκεται σε εξέλιξη αποτελεί κάτι το ουσιαστικό).
Οσο αφορά τα ασθενή σημεία και τους περιοριστικούς παράγοντες για το Πανεπιστήμιο που αναφέρονται στο κείμενό σας θα ήθελα να κάνω τις εξής παρατηρήσεις.
· Πράγματι, η έλλειψη διοικητικής και οικονομικής αυτοτέλειας (και όχι αυτονομίας) και οι σοβαρές ελλείψεις σε διοικητικό προσωπικό αποτελούν ανασταλτικούς παράγοντες προόδου. Διαφωνώ με την έμφαση στην έλλειψη βοηθητικού επιστημονικού προσωπικού γιατί στα σύγχρονα Πανεπιστήμια η έλλειψη αυτή αντιμετωπίζεται με την αξιοποίηση των μεταπτυχιακών φοιτητών.
· Η αναφορά που γίνεται "στη μη εφαρμογή σύγχρονων διοικητικών συστημάτων στη λειτουργία και η μη ικανοποιητική εφαρμογή της σύγχρονης τεχνολογίας στη διεξαγωγή του εκπαιδευτικού έργου" είναι μια σωστή διαπίστωση η οποία όμως, σε μεγάλο βαθμό, οφείλεται σε μας τους ίδιους. Είναι χαρακτηριστικό ότι το Πανεπιστήμιο ταλαιπωρείται την τελευταία δεκαετία με συνεχή αλλαγή προγραμμάτων (software) για τις Γραμματείες, χωρίς να έχει ακόμα αντιμετωπίσει το πρόβλημα με αποτελεσματικό τρόπο. Οχι μόνο αυτό, αλλά ακόμα και τα τμήματα (όπως π.χ. το τμήμα Στατιστικής), που έχουν από την αρχή χρησιμοποιήσει ηλεκτρονικό τρόπο τεκμηρίωσης των λειτουργιών τους, δεν έχουν την ευχέρεια, με τα νέα προγράμματα που αντικαθιστούν παλαιότερα, να αξιοποιήσουν τα υπάρχοντα στοιχεία αφού δεν έχει υπάρξει τέτοια πρόβλεψη στις συμφωνίες με αυτούς στους οποίους ανατίθενται οι εργασίες αυτές. *
· Η έλλειψη ουσιαστικών κινήτρων για το διοικητικό προσωπικό είναι πρόβλημα που μπορεί να αντιμετωπισθεί, σε πρώτη φάση, εσωτερικά από το Πανεπιστήμιο. Αρχή μπορεί να γίνει με την αξιοποίηση των χρημάτων που χορηγούνται ως υπερωρίες με ουσιαστικό και όχι ισοπεδωτικό τρόπο.
- Οσο αφορά την ανταγωνιστική θέση του ιδρύματος, δεν συμφωνώ με την διαπίστωση ότι "μεταξύ των Πανεπιστημίων υπάρχει ανταγωνισμός σε σχέση με την ποιοτική στάθμη των φοιτητών καθώς και με τις προοπτικές απασχόλησης των πτυχιούχων". Αυτό συμβαίνει στις άλλες χώρες της Ευρώπης και της Αμερικής άλλα όχι στην Ελλάδα. Δυστυχώς, τα ελληνικά Πανεπιστήμια είναι υποχρεωμένα να δέχονται τους φοιτητές που εισάγονται με το σύστημα των εξετάσεων, ενώ οι προοπτικές απασχόλησης δεν έχουν μέχρι σήμερα απασχολήσει ουσιαστικά τα Πανεπιστήμιά μας. Θα ήθελα να σημειώσω ότι στα Πανεπιστήμια του εξωτερικού ένας από τους σημαντικότερους δείκτες ποιότητάς τους είναι ο αριθμός των πτυχιούχων τους που εξασφαλίζει εργασία μέσα στο πρώτο εξάμηνο από την απόκτηση του πτυχίου τους. Αντίστοιχοι δείκτες ποιότητας αναφέρονται στο μέσο χρόνο που απαιτείται για την απόκτηση του πτυχίου και στην ουσιαστική ποιότητα του πτυχίου που αποκτάται. Τέτοια στοιχεία δεν επιδιώκεται να καταγραφούν από τα ελληνικά Πανεπιστήμια, κάτι που πιστεύω ότι λειτουργεί εις βάρος του δικού μας Ιδρύματος.
Τα σχόλια που ανέφερα στην εισαγωγή του σημείωματος ισχύουν και για την ενότητα 4 του κειμένου (διαμόρφωση πλαισίου ανάπτυξης για το μέλλον). Εκτός από την γενική αναφορά σε υψηλούς γενικούς στόχους (το πρώτο πανεπιστημιακό ίδρυμα της χώρας, πανεπιστήμιο ευρωπαϊκής εμβέλειας και παγκόσμιας ακτινοβολίας κ.λ.π.) πρέπει να καθορισθούν μετρήσιμοι στόχοι και standards για κάθε μια από τις δραστηριότητες τις οποίες το Πανεπιστήμιο έχει αναπτύξει (προπτυχιακές, μεταπτυχιακές σπουδές, δια βίου εκπαίδευση, έρευνα, κατάρτιση, επίπεδο σπουδών κ.λ.π.).
- Στο κείμενο γίνεται αναφορά και στην ανάγκη της μεγαλύτερης δυνατής διοικητικής και οικονομικής αυτοδυναμίας (φαντάζομαι ότι εννοεί αυτοτέλεια). Αναφέρεται επίσης ότι "προκειμένου να επιτύχει τον στόχο αυτό το Πανεπιστήμιο θα αγωνισθεί μαζί με τα άλλα ΑΕΙ της χώρας για τον εκσυγχρονισμό του θεσμικού πλαισίου ...". Νομίζω ότι το Πανεπιστήμιο μπορεί να ζητήσει την εφαρμογή κανόνων τέτοιας μορφής για το ίδιο ως μια πιλοτική προσπάθεια εφαρμογής νέων κανόνων λειτουργίας των Πανεπιστημίων. Και το μέγεθός του αλλά και η μέχρι τώρα πορεία του αποτελούν εχέγγυα ότι μια τέτοια πρωτοβουλία της πολιτείας δεν θα οδηγήσει σε αρνητικά αποτελέσματα αλλά θα αποτελέσει την καλύτερη δυνατή περίπτωση πιλοτικής εφαρμογής μιας τέτοιας πρακτικής.
- Είναι νομίζω σωστή η έμφαση στους τομείς εκπαίδευσης, έρευνας, επαγγελματικών υπηρεσιών και ανάπτυξης διεθνών συνεργασιών και εθνικής συμβολής. Δεν είμαι βέβαιος όμως ότι είναι εφικτή η επιδίωξη επίτευξης όλων αυτών των στόχων στο υψηλότερο δυνατό επίπεδο.
- Συμφωνώ με την ενότητα για την στρατηγική αντιμετώπιση του ανταγωνισμού παρότι θεωρώ την εξειδίκευση που γίνεται στην ενότητα αυτή ως γενική. Σημαντική επίσης είναι και η στρατηγική των συνεργασιών η οποία αναφέρεται.
- Δεν συμφωνώ με το να αποτελεί μέρος της στρατηγικής η ίδρυση νέων τμημάτων για λόγους τους οποίους έχω επανειλημμένα εξηγήσει. Πιστεύω ότι στόχος πρέπει να είναι η δημιουργία νέων και ευέλικτων προγραμμάτων σπουδών.
- Σημαντική, και σωστή κατά την γνώμη μου, είναι η προσπάθεια καθιέρωσης αναλογίας μεταξύ μεταπτυχιακών και προπτυχιακών φοιτητών του ιδρύματος.
- Οσον αφορά τις κατηγορίες των προγραμμάτων μεταπτυχιακών σπουδών, θεωρώ ότι η πρακτική που έχει εφαρμοσθεί μέχρι σήμερα διαχωρισμού των προγραμμάτων σε κλασσικές μεταπτυχιακές σπουδές και σε μεταπτυχιακές σπουδές για στελέχη επιχειρήσεων και οργανισμών, σωστή κατά την γνώμη μου, θα πρέπει να διαμορφωθεί με βάση τα διεθνώς κρατούντα και με διαχωρισμό των προγραμμάτων σε κλασσικά ακαδημαϊκά (academic degrees) και επαγγελματικά (professional degrees). Ισως για την δεύτερη αυτή κατηγορία χρειάζεται να διαφοροποιηθεί κάπως ο απονεμόμενος τίτλος και στην αγγλική απόδοση να χρησιμοποιείται ο όρος Diploma και όχι Master.
Δυστυχώς, ο διαθέσιμος χρόνος, δεν μου επιτρέπει να επεκταθώ και σε άλλα ουσιαστικά σημεία, πέραν αυτών που περιλαμβάνονται στο κείμενό σας, και αφορούν τη διαμόρφωση στρατηγικής του Πανεπιστημίου. Θα ήθελα όμως να παρατηρήσω ότι δεν είναι υποχρεωτικό - και ίσως δεν είναι εφικτό - οι στόχοι και τα standards που θα καθιερωθούν να είναι ομοιόμορφα για όλα τα τμήματα και για όλα τα προγράμματα του Πανεπιστημίου. Θα πρέπει νομίζω να επιτραπεί και στα τμήματα και στα προγράμματα να διαμορφώσουν δικούς τους στόχους και standards, τα οποία βέβαια θα ικανοποιούν κάποια ελάχιστα standards. Ετσι, κάποια από τα τμήματα μπορούν να δώσουν έμφαση στην έρευνα και άλλα να δώσουν έμφαση στην διδασκαλία. Τμήματα ή προγράμματα μπορούν να δώσουν έμφαση σε μεταπτυχιακές σπουδές με έντονο το ερευνητικό στοιχείο, ενώ άλλα να δώσουν έμφαση στη συνεχιζόμενη εκπαίδευση και κατάρτιση. Αυτό που έχει σημασία και αυτό που θα αξιολογείται διεθνώς στο μέλλον, δεν είναι αν κάποια μονάδα η πρόγραμμα είναι άριστο σε όλες τις δυνατές ακαδημαϊκές δραστηριότητες (κάτι που ενδεχομένως είναι και ανέφικτο), αλλά κατά πόσον ανταποκρίνεται ικανοποιητικά σε καλά ορισμένους και μετρήσιμους στόχους και standards.
Στον διάλογο - που ελπίζω να γίνει - πιστεύω ότι, πέραν αυτών που περιλαμβάνει το κείμενο, θα πρέπει να δοθεί έμφαση στην βελτίωση του ακαδημαϊκού περιβάλλοντος, στην επικοινωνία μεταξύ των διδασκόντων, αλλά και στις σχέσεις καθηγητών και φοιτητών.

Ι. Πανάρετος